Metafor ve Psikoterapi

Günlük hayatta, uyanıkken ve hatta uyurken bile vazgeçemediğimiz kavramla ilgili konuşacağız: Metafor. Ne denli vazgeçilmez olduğunu, metafor kavramını açıklamaya çalışırken dahi kavramın işlevini sık sık kullanmamdan anlayacaksınız. Fark etmezseniz de öyleymiş gibi yapalım kalp kırmaya gerek yok, teşekkürler 🙂

“Hakikat nedir? Seyyar bir metaforlar ordusu.”
Friedrich Nietzsche

Dilbilimin ve dilin gelişimiyle ilgili bilgilerle her karşılaştığımda büyülenmişimdir. İnsan formunda olmayan ama en az onun kadar yaşayan bir varlığın, dilin gelişimi elbette psikoterapinin de ilgi odağı oldu her zaman. Önce metafor kavramını psikanalitik bir bakışla biraz tanıyacağız. Sonra da bir sağaltım aracı olarak işlevselliğini kognitif terapiler açısından ele alacağız. Psikoterapi ve Metafor yazısı başlıyor…

Anlama Dair ve Anlamın Ötesinde Metafor

Metafor (metapherein) kelimesi Yunanca kökenli. Türkçeye Fransızcadan geçmiş. Meta öte ve değiştirmek, phereiné ise iletmek, taşımak anlamına geliyor (Levine, 2005). Bu bilgi bile kavramın özüne dair birçok noktaya ışık tutuyor aslında. Söylenecek olanın ötesine giderek anlamı taşıyan bir araçtan söz ediyoruz. Mevlâna ise Mesnevi’de şöyle anlatıyor metaforu: “Gerçi oğul, o manadır, bunlar suret, fakat anlayışa yaklaştırmak için lazım bu. Kederi dikene benzetirler, dikenin kendisi değildir, bu benzetiş, ancak uyandırmak, anlatmak içindir. Katı gönüle taş derler. Gönlün taşla münasebeti yoktur, fakat bir örnektir verirler işte. Düşünce de onun tıpkısı olmaz. Fakat “öyle değildir” deme de, ayıbı benzetişe, anlatışa ver.”

Freud ve Metaforlar

Psikanaliz ve dil füzyonel bir yapıdır ve buna ek olarak Freud için tarihin güçlü metafor kullanıcılarından biri olduğunu söylemek pek de yanlış olmaz sanırım. Metafordan önce, biraz daha geriden alarak, kuramın dille dolayısıyla da metafor ile olan ilişkisine ufacık değinelim isterim. Erken dönemde bebeğin ağız boşluğu annenin memeyle doldurduğu bir boşluktur fakat bu boşluk ilerleyen zamanda ses ve konuşma yani dil ile doldurulan bir boşluğa dönüşür. Böylece dil; öznenin, eksikliğiyle yaslandığıdır artık.

Bunun yanı sıra Freud’un rüyaların bilinçdışındaki arzuların aktarıcısı, arzunun dili olduğunu; bilinçdışını bir hole, sansürü de bekçiye benzetmesi ve tüm kuramı metaforlarla aktarması da kendisi için böyle düşünmekten başka çare bırakmıyor aslında.

Psikanalitik duyuşa az çok sahipseniz zihninizde anında “ikâme” belirdiğini tahmin edebiliyorum. Sanırım metafora sadece ikâme demek biraz indirgemeci olacaktır. Akgün (2019), metaforu “anlamın içine sızan, orada artan, anlamı çoğaltan, bazen de gücünü aldığı anlamı bozan bir tertibat” olarak açıklıyor. Sadece ikâme demenin neden yetersiz olacağına dair güzel bir açıklama. Şimdi psikanalizin büyülü dilinden biraz sıyrılmaya çalışalım -aynen Gizem kesin sıyrılırsın- ve psikoterapide metaforla neler yapabiliriz onu inceleyelim.

Bir Sağaltım Aracı Olarak Metafor

Dil üçüncüye konuşulandır; öznenin, ötekiye kendi varlığını duyuruşudur (nasıl da sıyrılamadım ama). Metafor ise bu noktada kendine yeni bir yer açar. Özne, ötekiyi kendi anlatısına dahil eder. Özetle; simgeseli kullanmak toplumsal düzende yer alışın kaynağıdır. Psikoterapide de bir kişi konuşur, öteki dinler. Dolayısıyla terapist ve danışan ilişkilenmesinde yeni bir ortak dil ihtiyacı doğar. Tam bu noktada metafor bu ortaklığı hünerli bir şekilde kurar. Hem danışanla terapist arasında hem de bir başka açıdan bilinç ve bilinçdışı arasındaki köprü olur. Bekiroğlu (2014) atasözleri için toplumun kolektif belleğine dair bir çeşit referans olduğunu belirtmiştir. Sadece atasözleri de değil, hikayeler, masallar ve mitoloji insanlık tarihinin altın metafor kaynakları desek yanlış olmaz.

Yaşamımızı neden hikayeleştiriyoruz?

Yaşamımızı hikayeleştirmemize belki estetik bir ifade kazandırmak belki de söylenmek istenene dair duyulan utanç sebep oluyor. Çok faktörlü bir nedensellik kurabiliriz bu noktada. Tam bu noktada Sayğılı (2019) çok güzel özetliyor: “Metafor bir aşkınlık alanıdır. Belirsiz olanın karşısında durabilmeyi sağlar. Bir bakışı ile insanı taşa çeviren Medusa’nın karşısında Perseus’un kalkanı her ne işe yaradıysa, metafor da aynı işleve sahiptir.” Cozolino (2018), hikâye gibi güçlü bir metaforlaştırma sürecinin dış dünyada nasıl konumlandığımızın farkındalığını kazandırarak belirsizliğin neden olduğu anksiyete düzeyimizin azalmasını sağladığını ve beynimizde hikâye yani metafor yaratmayı sağlayan üstbilişsel aktiviteleri artırıp amigdala aktivasyonunu azaltarak düzenlediğini belirtmiştir.

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve diğer yeni dalga kognitif terapilerde psiko-eğitimin rolü oldukça büyüktür. Güven bağının kurulması için kritik bir aşamadır. Bu noktada metaforlaştırarak anlatmak hem danışan hem de terapist için daha temkinli bir yol olabilir. Türkçapar (2007) terapistin bilişsel modeli anlatmak için bir olay tasarlaması ve bu kurguyla olası duygu ve bilişleri açıklamasını önermiştir. Açık konuşalım bu da ciddi bir beceri gerektirir. BDT sürecinde danışanın bilişsel çarpıtmalarıyla nasıl çalışılacağı, ne şekilde yüzleştirileceği kritik bir noktadır. Bağlamından kopuk ve zayıf bir metaforlaştırma zarar verici bir etkiye sahip olabilir. Teröpatik ilişki zedelenebilir hatta danışan drop-out olabilir yani terapiyi sonlandırabilir.

Metafor ve Danışan İçin İşlevleri

Piştof & Şanlı (2013) doğru zamanda ve doğru yerde kullanılan metaforun danışanın -özellikle imajinasyonda sorun yaşayan danışanların- kendi sorununa dışarıdan bakarak farklı perspektifleri keşfetmesi için faydalı olacağını vurgulamış.

Ad, anlamdan önce gelir. Psikoterapide metaforla yapılan bir adlandırma danışanı terapiye getiren nedenin kapısını aralar. Derin anlam, altta yatan o güçlü kaygı ve diğer duygu düşünceler göz kırpar. İlerledikçe de o anlamın nasıl genişlediği görülür. Travmatik yaşantıya yeni -ama bir o kadar da eski- bir ad verilir ki ardından anlamı sürüklesin. Böylece yüzeye çıkana yeni bir form kazandırmak için de ilk adım atılmış olur. Bir nevi işlevsel olmayanı yeniden doğurma işlemidir metaforlaştırma süreci. Ek olarak Miller (1997) örtük bellekteki işlevsiz ifadeleri bilinç düzeyinde çalışarak sağaltmak için metaforun aracı olabileceğini belirtmiş (şuraya da düşüncesi desteklendiği için mutlu olan bir Gizem çizelim).

Psikoterapide ego-güçlendirme (ego-building) için yaşantılarıyla baş etmekte sorun yaşayan danışana diğer insanların nasıl baş ettiğine dair öyküler anlatılabilir. Süreç boyunca terapistin didaktik aktarımları danışanı sıkabilir. Metafor bu havayı kırar ve böylece anlatılan daha anlaşılır, ilgi çekici bir noktaya çekilir (Lapsekili & Yelboğa, 2014).

Tanısal Olgularda Metafor Kullanımı

Depresyon ile çalışırken özellikle isteksizlik ve erteleme için “at arabası” metaforundan bahsediyor Türkçapar (2009): “At arabasında atları alıyoruz ve arabanın arkasına bağlıyoruz. Bu durumda arabanın hareket etmeyeceği muhakkaktır. Arabanın önde olması onun hareketini engeller. Tıpkı bir şey yapmak için isteğinin gelmesini bekleyen depresif kişiler gibi…”

Yanlış çalışan alarmlar zaman zaman hepimizin sinirini bozmuştur. Yani benim bozuluyor umarım yalnız değilimdir. BDT de anksiyete bozukluklarında “alarm sistemi” metaforunu kullanır. Danışanın zihnini meşgul eden işlevsiz düşünceleri, uygun olmayan alert hali temsil eder (Beck & Emery, 2006).

OKB ve Metafor Kullanımı

Psikoterapi yaklaşımlarının Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB) tedavisi açısından incelendiği bir çalışmada BDT dışında kullanılan diğer yöntemlerinde metafor kullanımına yer verdiğiniz görüyoruz. Kabul ve Kararlılık Terapisi (İng. ACT) ve Metakognitif Terapi de kendi içlerinde, bir araç olarak metafor kullanıyorlar.

ACT metafora “yaratıcı çaresizlik” durumunu ortaya çıkarmak ve obsesif düşüncelere karşı bilişsel ayrışma oluşturmak için başvurur. Metakognitif Terapi ise “ayrık farkındalık eğimi” için metafor kullanıyor (Karaca, Oktay, Koçak, & Erden, 2020). Danışanın zihninde canlanan obsesif düşünceyle kendisini ayrık şekilde görebilmesi için yolcu-tren metaforu kullanıyor. İstemsiz düşünceler sürekli istasyondan geçen trenken, bu hızlı trende yolcu değil ancak izleyici olabileceği fikri çalışılır (Wells, 2005).

Tüm bu bilgilere bakarak -aradaki içsel geribildirimlerime aldırış etmemenizi öneririm- metaforun psikoterapide danışanın öz regülasyon becerisini geliştirmek adına ne denli işlevsel bir araç olduğunu görüyoruz aslında. Öznel yaşantıda yarattığımız bir anlamı karşımızdakinin anlamasının, kendinden bir şeyler bulmasının ve beraber anlam yaratmanın iyi gelen bir tarafı olduğu aşikâr.

Ne diyelim… İyi ki varsın metafor! İşleri bazen güçleştirmiyor değilsin ama genel olarak seni seviyoruz diyor ve sahneyi terk ediyorum.

Editörün Önerisi: Eğer okuduğunuz yazıya benzer temalarda yazılar okumak isterseniz Terapi kategorisine göz atabilirsiniz. Gizem Aytekin yazılarından devam etmek isterseniz Psikojenik Kısırlık adlı yazıya geçiş yapabilirsiniz.

Bu yazılı içerik Psikoloji Arşiv Yayın İlkeleri ‘ne uygun şekilde yeniden düzenlenmiştir.

Kaynakça

Akgün, C. (2019). Metafor/Metonimi ve Psikanaliz. Psikeart(65), 25.

Beck, A. T., & Emery, G. (2006). Anksiyete Bozuklukkları ve Fobiler. İstanbul: Litera Yayıncılık.

Bekiroğlu, O. (2014). Türkçe Atasözlerinde İletişim Olgusunun İzleri ve Sosyo-Kültürel Çıkarımları. Milli Folklor, 26(103), 80-97.

Cozolino, L. (2018). Anlamlı Hikayelerin Gücü. L. Cozolino içinde, Terapi Neden İşe Yarar? (E. Kurtuluş, Çev., s. 209). İstanbul: Psikoterapi Enstitüsü.

Karaca, P., Oktay, S., Koçak, M., & Erden, G. (2020, Haziran). Obsesif Kompulsif Bozukluğun Tedavisinde Güncel Psikoterapi Yaklaşımları. Yeni Sympoisum Dergisi, 58(2), 26-38.

Lapsekili, N., & Yelboğa, Z. (2014). Psikiyatride Metafor Kullanımı. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi(3), 116-125.

Levine, P. M. (2005). Metaphors and Images of Classrooms. ERIC: EJ724893.

Miller, A. (1997). The Drama of the Gifted Child: The Search for the True Self. Ny:Basic Books.

Piştof, S., & Şanlı, E. (2013). Bilişsel Davranışçı Terapide Metafor Kullanımı. Bilişsel Davranışçı Terapi ve Araştırmalar Dergisi(2), 183-189.

Rumi, M. C.-i. (2015). Mesnevi. (V. Çelebi, Çev.) Doğan Kitap.

Sayğılı, İ. (2019). Metafor, Metonim ve Ruhsallık. Psikeart(65), 58.

Türkçapar, H. (2007). Bilişsel Terapi Temel İlkeler ve Uygulama. Ankara: HYB Basım Yayın.

Türkçapar, H. (2009). Klinik Uygulamada Depresyon. Ankara: HBY Basım Yayın.

Wells, A. (2005). Detached Mindfullness ın Cognitive Therapy: A Metacognitive Analysis and Ten Techniques. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(4), 337-355.

Gizem Aytekin

Psikolog