Okumak üzere olduğunuz bu yazı Bilişsel Gelişim Kuramı ’nın yaratıcısı Jean Piaget ’nin hayatı, kuramı, psikolojiye kazandırdıkları ve daha fazlasını içermektedir. Bu yazıyı okuduğunda Piaget’nin kuramı olan Bilişsel Gelişim Kuramı hakkında da detaylı bilgi sahibi olacaksın. Tüm bunlar için yazıyı okumaya başlayabilirsin!
Bu Yazıda Sizi Neler Bekliyor?
Jean Piaget Kimdir?
Jean Piaget gelişim psikolojisi alanında en çok tanınan ve en etkili araştırmacılardan biridir. Piaget 2002 yılında yapılan bir çalışmada 20. yüzyılın en etkili ikinci psikoloğu olarak seçilmiştir. İsviçreli psikolog, aynı zamanda hayatının erken dönemlerinde görmüş olduğu eğitim ve araştırmaları sebebiyle kendini ‘genetik epistemolog‘ olarak tanımlar. Epistemoloji kelime anlamı olarak bilgi felsefesi anlamına gelir. Epistemoloji çalışmaları bilginin doğasını, kaynağını araştırır ve bunun üzerine sorular sorar.
Piaget’nin Hayatı
Jean Piaget 9 Ağustos 1896’da İsviçre’nin Neuchâtel şehrinde doğmuştur. İlk bilimsel yazısını 11 yaşında Neuchâtel Latin lisesinde öğrenciyken, albino serçeleri üzerine yazdı. Bu kısa makale, altmışın üzerinde kitap ve birkaç yüzden fazla makaleden oluşan parlak bir bilimsel kariyerin başlangıcı olarak kabul edilir.
Jean Piaget Zaman Tüneli
Piaget ve Üniversite Eğitimi
Lise eğitiminin ardından Neuchâtel Üniversitesi’nde doğa bilimleri okudu ve burada doktora derecesi aldı. Aynı yıl Piaget Psikanalize derin bir ilgi duyarak Zürih’e gitti. Burada Paul Eugen Bleuler ile psikoloji eğitimi aldı. Psikanalize ilgi duyduğu Zürih Üniversitesi’nde geçirdiği bir dönemden sonra Paris’e gitti. Paris’te Sorbonne Üniversitesi’nde anormal psikoloji, bilim felsefesi ve epistemoloji gibi konular üzerine eğitim aldı. 1920 yılında Paris’te Alfred Binet Laboratuvarı’nda Theodore Simon ile birlikte çalışma olanağı buldu. Laboratuvarda belli bir zekâ testinin Fransızca standardizasyonunda görev aldı. Bu görev oluşturacağı kurama yön veren bir rol oynayacaktı. 1921 yılında Cenevre J.J. Rousseau Enstitüsü’nde bölüm başkanı olarak görev yaptı.
Evliliği, Kariyeri ve Bazı Ödülleri
1923’te Valentine Châtenay ile evlendi. Çiftin bu evlilikten 3 çocuğu oldu. Çocukların bilişsel ve entelektüel gelişimlerini çift olarak gözlemlediler. Ayrıca çocukların gözlemlenmesi Piaget’nin kuramı için de önemli bir yere sahiptir. Piaget, 1925’ten 1929’a kadar Neuchatel Üniversitesi’nde psikoloji, sosyoloji ve bilim felsefesi profesörü olarak çalıştı. 1929’da Uluslararası Eğitim Bürosu Direktörlüğü görevini kabul etti. 1968’e kadar bu uluslararası örgütün başında kaldı. Bu sırada 1955 yılında Uluslararası Genetik Epistemoloji Merkezi’ni kurdu ve ölümüne kadar başkanlığını sürdürdü. 1972’de Erasmus, 1979’da Balzan Sosyal ve Siyasal Bilimler Ödülü dahil olmak üzere birçok ödüle layık görüldü. 16 Eylül 1980’de İsviçre’nin Cenevre kentinde yaşamını yitirdi.
Bilişsel Gelişim Kuramı Nedir ve Piaget Bu Kuramı Nasıl Geliştirmiştir?
Piaget kuramın ilk tohumlarını atıyor!
Paris’te, Binet’in IQ test laboratuvarında çalışırken Piaget çocukların nasıl düşündüğüyle ilgilenmeye başladı. Küçük çocukların cevaplarının büyük çocuklardan nitelik açısından farklı olduğunu gözlemledi. Yani gözlemleri benzer yaşlardaki çocukların benzer sorularda yanlış yaptığı yönündeydi. Böylece Piaget, çocukların nasıl bir düşünce süreci geçirdiklerini sorgulamaya başladı. Bu sorgulama Bilişsel Gelişim Kuramının temelini oluşturdu.
Çocukların “yanlış” cevaplarındaki bilişsel gelişim!
Piaget, ilerleyen zamanlarda bu testin fazlaca katı olduğuna kanaat getirdi. Testin başka bir versiyonunda çocuğun yaşı ile hataların doğası arasında bağlantılar kurmak amacıyla çocukların ‘yanlış’ cevapladığı soruların mantığını açıklamasına izin verdi. Sonuç olarak çocukların mantık ve düşünme sistemini yetişkinlerinkinden tamamen farklı bir şekilde kullandıklarını fark etti.
Bilişsel Gelişim Kuramı gelişiyor!
Piaget ‘ye göre çocuğun düşünce yapısı yetişkinliğe kadar bir dizi belli aşamalardan geçerek gelişir. Bu süreçte çocuk sürekli olarak kendi gerçeklik algısını ve şemalarını yaratır. Her aşamada bilgiyi entegre ederek zihinsel gelişimi sağlar. Piaget’nin çalışmaları, çocukların bilgiyi nasıl yarattığına dair derinlemesine bir bakış sağlar. Çünkü Piaget sadece düşüncenin doğasıyla değil, aynı zamanda nasıl geliştiğiyle ve genetiğin bu süreci nasıl etkilediğiyle de ilgilenmiştir. Piaget, çocuğun düşünme yeteneğinin gelişimi için doğuştan getirdiği bir zaman çizelgesi ve belli aşamalara sahip olduğunu savundu.
Piaget ‘nin Kuramındaki Temel Kavramlar: Adaptasyon, Düzenleme, Uyma ve Özümleme
Piaget’ye göre bütün canlılar iki temel işleyişi kalıtım ile geçirirler. Bunlar adaptasyon ve düzenleme kavramlarıdır. Düzenleme; davranış ve düşünceleri düzenli bir sistem içine sokarak gruplaştırmak ve organize etmektir. Adaptasyon birbirini tamamlayan iki süreçten oluşur. Bunlar ise uyma ve özümleme kavramlarıdır. Özümleme; yeni bilgi ve deneyimlere göre şemaların yeniden düzenlenmesi olarak tanımlanır. Uyma ise elde edilen yeni bilgi ve deneyimlerle yeni şemaların oluşması olarak tanımlanır.
Peki Bilişsel Gelişim Kuramı’ndaki şema ne anlama geliyor? Şemalar; edinilen bilgileri düzenleme ve yorumlamaya yardımcı olan bilişsel kategorilerdir. Elde edilen yeni bilgiler var olan şemalara uymadığında çocuk bilişsel çelişkiler yaşar. Bu çelişkiler bilişsel dengeyi bozar. Dengenin tekrar sağlanması için özümleme ve uyma süreçleri aktif olarak kullanılır. Dengeleme, düşüncenin bir aşamasından diğerine geçmesini sağlayan mekanizmadır. Piaget ’nin kuramına göre bilişsel gelişimin 4 aşaması vardır.
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı Dönemleri
Piaget’nin Duyusal Motor Dönemi (0-2 yaş aralığı)
Bilişsel gelişimin ilk aşaması Piaget tarafından duyusal motor dönemi olarak adlandırılmıştır. Çünkü Piaget’nin kuramına göre bebekler, bu dönemde dünyayı motor becerileri ve duyuları ile öğrenir ve deneyimlerler. Fiziksel etkileşimlerle elde edilen deneyimlerle çevre hakkında bilgi edinirler. Bu dönemde oluşan beceriler gelişimin sonraki aşamalarının temeli olur. Bu dönem, bebeğin doğumundan dil edinimine kadar devam eder ve bu süreç içerisinde 6 ayrı alt aşamada gelişmeler gözlemlenir.
Doğumdan sonraki ilk ayda bebekler çevresini refleksleri ile deneyimlemeye başlar.
Bir bebeğin yanağına dokunduğunuzda yüzünü çevirerek ağzını açar ve meme aramaya başlar. Buna arama-emme refleksi denir. Bu reflekslerin bazıları yaşam boyu devam edebilir, unutulabilir ya da zamanla bilinçli davranışlar haline gelebilir. Örneğin bebeğin (palmar) yakalama refleksi zamanla bilinçli bir kavrayışa dönüşebilir. Aynı şekilde öksürme ya da göz kırpma gibi refleksleri yaşam boyu devam edecektir.
Temel refleksleri takiben duyusal motor aşamada birincil döngüsel reaksiyonlar gelişir.
İlk ayın başlangıcından 4. aya kadar süren zaman boyunca bebek kendi vücudunda rastgele meydana gelen bir davranışı ilgi çekici bulabilir. Bu ilgi davranışı tekrar yapmaya motive edebilir ve öğrenmeyi pekiştirebilir. Tekrarlanan bu davranışlar bebeğin kendi vücuduna odaklı olması sebebiyle döngüsel ve birincil olarak tanımlanır. Piaget’nin kuramına göre bu dönem en erken refleksif olmayan davranışı temsil eder.
4 ila 8 aylık bebekler nesneler ile bir etkileşim içine girer.
Bundan önceki zamanlarda yapmış olduğu gibi bazı tesadüfi davranışlar nesneye yönelik gerçekleşir. Bu aşamada diğerlerinden farklı olarak görme ve kavrayış arasındaki koordinasyonun gelişmeye başladığı aşamadır. Bebek, kendi kendini oyalamanın ötesine geçerek dış dünya ile meşgul olmaktadır. Bu sebeple bu dönem ikincil döngüsel tepkiler aşamasıdır.
8-12 ay arası ise ikincil döngüsel tepkilerin koordinasyonu olarak adlandırılır.
Bebeğin el-göz koordinasyonunun gelişmesi ile davranışları kasıtlı hale gelmeye başlar. Artık ilginç gelen davranışları pekiştirmek yerine hedefe ulaşmak için edindikleri şemaları da kullanmaya başlarlar. Bu dönemde bebek ilgisini çeken bir nesneye yönelerek ona ulaşma çabası içine girebilir; bir düşünceye sahip olabilir ve planlı, hedefe yönelik bir faaliyet gerçekleştirebilir.
12-18 ay arası bebeğin üçüncül döngüsel tepki aşamasıdır.
Bu aşamanın en belirgin özelliği ‘merak ve keşif’ duygusudur. Bu aşamada bebek küçük bir bilim insanı gibidir. Etrafındaki çevreyi şema ve motor becerilerini kullanarak ‘deneme yanılma yöntemiyle’ keşfetmeye başlar. Örneğin, bu evredeki çocuklar ellerine ne geçerse aşağı atabilir.
18-24 ay aralığında bebekler zihinsel işlemlerle anlamaya başlarlar.
Duyusal motor döneminin son aşaması temsili düşüncenin başlangıcı ve şemaların içselleştirilmesi olarak adlandırılır. Sembolik ve temsili düşüncenin, içgörü ve yaratıcılığın ortaya çıkmasıyla sona erer ve işlem öncesi aşamaya geçişi gösterir. Bu dönemde bebekler zihinsel stratejiler kullanarak sorunları çözebilir, önceden duyduğu şeyleri hatırlayabilir ve tekrarlayabilir.
Herkesin duyduğu Piaget kavramı: Nesne kalıcılığı ( nesne sürekliliği)
Tüm bunlara ek olarak işlem öncesi döneme geçişi sağlayan nesne kalıcılığı da oluşmaya başlar. Nesne kalıcılığı herhangi bir nesnenin kişinin görüş alanında olmasa dahi onun var olduğunu algılaması olarak tanımlanır. Nesne kalıcılığı tamamlanmamış bebeklerle ce eee oyunu oynadığınızda yüzlerindeki şaşkınlığı ve mutluluğu gözlemleyebilirsiniz. Aynı şekilde hayvanlar üzerinden bir örnek verebiliriz. Bir dönem oldukça popüler olan evcil hayvanlara yapılan kaybolma şakalarında hayvanların şaşkın suratları ve panik halleri nesne kalıcılığını sağlayamadıkları için gerçekleşir.
Piaget’nin İşlem Öncesi Dönemi (3-7 yaş aralığı)
Bilişsel gelişimin ikinci aşaması işlem öncesi dönemdir. Piaget bu dönemi çocuğun yapabildikleri ile değil, zihinsel sınırlılıkları ile açıklar. Çocuğun bu dönemde henüz işlem yapmaya zihinsel olarak hazır olmaması nedeniyle Piaget bu dönemi işlem öncesi olarak adlandırmıştır. Piaget’ye göre bu dönemde edindikleri dil sayesinde çocuklar bilgiyi kavramlaştırır ve sembolleştirebilir ayrıca onları manipüle edebilirler. Yani elinde frizbi tutan bir çocuk onu direksiyona dönüştürerek araç şoförü gibi davranabilir. Ayrıca çocuğun bilgi edinimi bu yaşına kadar edindiği kişisel deneyimlerine bağlıdır. Bu tarz rol oyunları Piaget’ye göre çocukların şemalarını sağlamlaştırmasına yardımcı olarak onların bilişsel gelişimine katkıda bulunuyor. Bu sebeple benmerkezci (egosantrik) bir bakış açısına sahiptir.
Piaget benmerkezcilik üzerine çocuklarla bir deney gerçekleştirmiştir. 3 dağ deneyi olarak adlandırılan bu deneyde çocuğun karşısındaki oyuncak bebeğin bakış açısından sahneyi açıklaması istenir. Ancak bu dönemde çocuklar kendi bakış açılarını sergileme eğilimindedirler. İşlem öncesi dönem de kendi içinde sembolik işlev ve sezgisel düşünce olarak ikiye ayrılır.
2 ila 4 yaş arası çocuklar sembolik işlev alt dönemindedir.
Çocuk bu dönemde yukarıda da bahsettiğimiz gibi rol yapma ve sembolik düşünmeye eğilim gösterir. Bu aşamada halihazırda düşüncede sınırlılıklar vardır. Cansız nesnelere canlılık atfedebilir. Bu duruma animizm denir. Aniden oyuncak atından inen çocuk, oyuncağın yorulmuş olduğunu iddia edebilir. Ya da ayağını masaya vurduğu için masaya kızılmasını bekleyebilir. Aynı şekilde, bu dönem içinde çocuklar transdüktif düşünme eğilimindedir. Yani çocuk sebep-sonuç ilişkisini tam anlamıyla kuramaz ve art arda gelişen olayların bu ilişki içinde olduğunu sanırlar. Örneğin ondan önce okulda olan ve ondan sonra ayrılan sınıf arkadaşının okulda yaşadığını düşünebilir. Başka bir örnek verecek olursak; transdüktif düşünen bir çocuk hamile bir kadının karnında bebek olduğunu öğrendiğinde kadının bebeğini yediğini düşünebilir.
4 ila 7 yaş arası ise sezgisel düşünce alt dönemidir.
Bu dönemde çocuklar oldukça meraklı bir hale bürünür ve çevrelerindeki dünyayı anlamaya çalışırken birçok soru sorarlar. Bu dönem içinde çocuklar nesnenin tek bir özelliğine dikkat vererek diğer özelliklerini dikkatin dışında bırakabilir. Bu duruma santrasyon ya da odaklanılmış ilgi denir. Aynı şekilde bu dönemde çocuklar kabın içindeki suyun yüksekliği ve genişliği değiştiğinde suyun miktarının değiştiğini iddia ederler. Yani odaklanmış ilgileri sebebiyle korunum özelliğini tam olarak kazanamazlar. Peki bilişsel gelişim kuramındaki korunum ne demek? Korunum; maddenin yeniden düzenlenmesinde miktarın değişmediğini fark edebilme yeteneğidir. Korunum özelliği tam olarak somut işlemler döneminde kazanılır.
Piaget’nin Somut İşlemler Dönemi (7-12 yaş aralığı)
Bilişsel gelişimin üçüncü aşaması Piaget’nin somut işlemler dönemi olarak adlandırdığı aşamadır. Artık okul çağına erişmiş çocuklar mantığı somut ve uygun bir şekilde kullanır. Daha önceden tam olarak kavrayamadıkları korunum ilkesi gibi ilkeleri anlayabilirler. Soyut düşünme henüz çocukta gelişmemesine karşılık somut olaylara dayanan sorunları çözer.
Bu aşamada çocuklar deneyimledikleri bilgilerden yola çıkarak tümevarımsal akıl yürütmeyi kullanır. Bu durum aynı zamanda tersine düşünebilme özelliğini de kazandıklarını gösterir. Bunlar dışında çocuk bu dönemde temel bazı özellikler kazanır. Örneğin; çocuk, bu dönemde deneyimleri arttıkça bazı durumların geri döndürülebilir olduğunu fark eder. Örneğin dağınık bir oda toplanırsa eski haline gelebilir ancak kırılan bir cam eski formuna ulaşamaz.
Piaget’nin Soyut İşlemler Dönemi (12 yaş üzeri)
Piaget bilişsel gelişimin dördüncü ve sonuncu aşamasını soyut işlemler dönemi olarak adlandırır. Bu dönemde ergenler somut bilgilere sahip olmadan soyut kavramları anlayabilirler. Tümdengelimli akıl yürütme sergileyebilirler. Bir probleme dair olasılıkları tahmin edebilir ve sorunu sistematik bir şekilde çözer. Piaget’e göre, çoğu insan bir dereceye kadar soyut düşünceye ulaşır. Bu düşünceye ulaşabilmesi için kişinin güçlü ilgi alanlarına sahip olması gerekir. Soyut düşüncelerin başlaması ile birlikte ergenler kendi ve başkalarının duygu ve düşünceleri üzerine düşünebilirler.
Bilişsel Gelişim Kuramı ve Piaget ‘ye Dair Eleştiriler
Zaman içinde Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına dair farklı bakış açılarında birtakım eleştiriler olmuştur. Bu eleştirileri kısaca şu şekilde sıralayabiliriz… Piaget bu kuramda sosyal faktörlere yeterince önem vermemiş, sosyal ortam ve kültür gibi farklılıkların bilişsel gelişim üzerindeki etkisini gözetmemiştir. Piaget’nin teorisi ergenlik sonrası gelişimi görmezden geliyor. Piaget, kuramında bireysel farklılıkları göz ardı etti. Aynı zamanda çocukların yeteneklerini hafife alarak çocuğun yeterliliği ve performansı arasında bir ayrım yapmadı. Bu ayrım yapılmadığında ‘çocuk nesne kalıcılığına sahipse her zaman nesneyi arama motivasyonuna da sahiptir’ şeklinde düşünülmesi gerekir.
Piaget’nin veri toplama yöntemleri diğer yöntemlere kıyasla yoruma daha fazla açıktır. Gözlemleri tek başına yürütmesi sebebiyle toplanan veriler öznel yorumuna dayanmaktadır. Piaget’nin kuramına dair aşamalar yanlış olabilir. Çocuklar yaş aldıkça belli yetenekleri aniden kazanmaz. Aksine, bir süreç içinde yavaş ve kademeli olarak ilerleme eğilimindedir.
Piaget ve Bilişsel Gelişim Hakkında İleri Okuma Önerileri
Tüm bunları söyledikten sonra, Piaget’ in teorisine psikoloji camiasında hala büyük saygı duyulmaktadır. Kuramı, diğer gelişim psikologlarını yeni araştırma alanlarına teşvik etmiş ve eğitimle ilgili araştırmaları büyük ölçüde etkilemiştir. Piaget’ in bilişsel gelişim teorisi, belki tamamen doğru olmasa da çocuk gelişimi ve eğitim konularında bize oldukça değerli bilgiler sunar.
Piaget hakkında daha fazla bilgi edinmek istersen Türkçeye çevrilmiş olan Çocukta Dil ve Düşünme, Çocuğun Gözüyle Dünya, Çocukta Karar Verme ve Akıl Yürütme, Çocuğun Ahlaki Yargısı, Zekâ Psikolojisi, Yapısalcılık, Çocukta Zihinsel Gelişim kitaplarını edinebilirsin Ayrıca Jean Piaget Bilgi ve Gelişim Araştırmaları Topluluğu’nun okuma (İngilizce) önerilerine de göz atabilirsin.
Editörün Notu: Eğer Buse Yılmaz yazılarından devam etmek isterseniz yazarın Tekinsiz Vadi : Robotlardan Neden Korkarız? adlı yazısına göz atabilirsiniz.
Bu yazı Psikoloji Arşiv Yayın İlkeleri ‘ne uygun şekilde yeniden düzenlenmiştir.
Editör: Selin Cennet Türker
Görsel Tasarım: Taner Türker
Kaynakça
Piaget Society (t.y.). About Jean Piaget. Erişim adresi https://piaget.org/about-piaget/
Santrock, J. W. (2020) Yaşam boyu gelişim (Çev. G. Yüksel). Ankara: Nobel. (Orijinal yayın tarihi, 2001)
Ψ
Çok teşekkür ederim,güzel başlıklar’la Piaget’in hayatını ve teorisini anlatmışsınız.